Arktika Yer yuzidagi eng sovuq va eng kam aholi yashaydigan hududlardan biri bo‘lib, uning katta qismi muz bilan qoplangan. Biroq so‘nggi yillarda u geosiyosiy keskinliklarning eng muhim markazlaridan biriga aylandi va AQSh siyosatining asosiy diqqat markazida turibdi.
Arktika doirasidan shimolda joylashgan hududlar juda sovuq va yashash uchun noqulay bo‘lsa-da, u yerda uzoq vaqtdan beri mahalliy xalqlar — inuitlar, sami va yukagirlar yashab kelgan.
Hozirda bu hududlar sakkizta davlatga tegishli bo‘lib, ular Arktika mintaqasida o‘z hududlariga ega. Bu davlatlar qatoriga Kanada, Rossiya, Islandiya, Finlyandiya, Norvegiya, Shvetsiya, Daniya va AQSh kiradi.
1996-yilda ushbu davlatlar Arktika Kengashini tashkil qildi. Bu forumga sakkizta davlat a’zo bo‘lib, unga qo‘shimcha ravishda mahalliy xalqlar vakillari ham kiradi.
Avvaliga Arktika xalqaro tadqiqotlar va tabiatni muhofaza qilish orqali hamkorlikni rivojlantiruvchi neytral hudud sifatida ko‘rilgan edi. Biroq keyingi yillarda sodir bo‘lgan turli voqealar natijasida Arktika xalqaro raqobat markaziga aylandi.
Arktika oldida turgan eng katta muammo bu iqlim o‘zgarishidir.
Buni ham ko'ring Grenlandiya Trampga nega kerak?1990-yillardan beri Arktikadagi dengiz muzlari 7,6 trillion metrik tonnaga kamaygan va muz yo‘qolish sur’ati 57 foizga oshgan. Bu jarayon nafaqat dengiz sathining ko‘tarilishiga hissa qo‘shadi, balki Yer yuzasiga quyosh nurlarining qaytishini kamaytiradi.
Natijada ko‘proq quyosh nurlari qorong‘i okean suvlari tomonidan yutiladi va ko‘proq muzlarning erishiga olib keladi. Bu “iqlimiy aks aloqa” deb ataluvchi jarayonni yuzaga keltiradi, oqibatda dunyo bo‘ylab ob-havo sharoitlariga salbiy ta’sir ko‘rsatadi.
Arktika muzlarining erishi mahalliy yovvoyi tabiatga ham bevosita ta’sir ko‘rsatmoqda.
Keyingi chorak asrda oq ayiqlar populyatsiyasi uchdan ikki qismga kamayishi kutilmoqda, chunki ular ov qilish uchun zarur bo‘lgan hududlarini yo‘qotmoqda.
Ba’zilar bu holatni ekologik falokat sifatida ko‘rgan bo‘lsa, boshqalar uchun bu yangi imkoniyatlar eshigi bo‘lib xizmat qilmoqda.
Muzlarning erishi Arktika savdo yo‘llarini yanada ochib, to’llardan yurishni osonlashtirmoqda. Bu esa Suez va Panama kanallari orqali o‘tadigan hozirgi yo‘llarga qaraganda xalqaro yuk tashish uchun ancha qisqa masofalarni ta’minlaydi.
Bundan tashqari, yangi navigatsiya imkoniyatlarining ochilishi Arktika hududida tabiiy resurslarni o‘rganish va qazib olish salohiyatini kengaytirmoqda, bu esa mintaqadagi iqtisodiy manfaatlar uchun raqobatni kuchaytirmoqda.
Arktika mintaqasida dunyodagi qolgan qazilma yoqilg‘i zahiralarining 20 foizidan ko‘prog‘i mavjud va hozirgacha 400 dan ortiq neft va gaz konlari aniqlangan.
Bundan tashqari, dengiz tubi va qirg‘oq hududlarida ham temir, oltin, nikel va rux kabi asosiy foydali qazilmalardan tortib, neodim va disproziy kabi nodir yer metallarigacha bo‘lgan katta miqdordagi resurslar mavjud. Ushbu nodir metallar elektronika va batareyalar texnologiyasida keng qo‘llaniladi.
Buni ham ko'ring Xitoy va Rossiyaning Arktikadagi hamkorligi xavotir uyg'otmoqdaGlobal isish natijasida baliq zaxiralari shimolga ko‘chishi va yangi qirg‘oq hududlari qishloq xo‘jaligi uchun moslashishi kutilmoqda. Bu esa Arktika mintaqasining iqtisodiy va ekologik muvozanatini sezilarli darajada o‘zgartirishi mumkin.
Arktikada iqtisodiy imkoniyatlar geosiyosiy keskinlik kuchaygan bir paytda paydo bo'lmoqda, chunki mamlakatlar resurslarni himoya qilish, hududiy da'volarni qo'lga kiritish va obyektlarni rivojlantirish uchun kurashmoqda.
Arktika qirg'oq chizig'ining 53 foizini nazorat qiladigan Rossiya Murmansk va Arxangelsk kabi fuqarolik portlari, shuningdek, shimoliy chegarasi bo'ylab ko'plab aerodromlar va harbiy bazalari bilan mintaqada eng katta ishtirokga ega.
Yaqinda Rossiya Arktika dengiz tubiga da'volarini kengaytirishga harakat qildi; shu bilan birga 2022-yilda Ukrainaga bostirib kirishi Arktika kengashining boshqa a'zolarini Moskva bilan hamkorlikni to'xtatishga olib keldi
Arktikadagi quruqlik hududlari bo‘yicha yurisdiksiya asosan hal qilingan, faqat bir necha kichik nizolar mavjud. Biroq dengiz hududlariga bo‘lgan da’volar ancha murakkab.
Arktika suvlarini nazorat qilish odatda BMTning Dengiz huquqi bo‘yicha konvensiyasi (UNCLOS) asosida tartibga solinadi. Ushbu konvensiya davlatlarga xorijiy kemalar faoliyatini cheklash huquqini beradigan bir nechta turli xil hududiy suv turlarini belgilaydi.
Bu suv hududlariga Ichki suvlar va xorijiy kemalar erkin harakatlanishi mumkin bo’lgan Eksklyuziv iqtisodiy zonalar kiradi.
AQSh ushbu konvensiyaning ishlab chiqilishida muhim rol o‘ynagan va uning ko‘plab qoidalariga amal qiladi.
Biroq dengiz tubidan foydali qazilmalarni qazib olishga qo‘yilgan cheklovlar bilan bog‘liq xavotirlar tufayli u hali ham rasmiy ravishda ushbu bitimga qo‘shilmagan mamlakatlardan biri bo‘lib qolmoqda.
Hatto bu bitimga qo‘shilgan davlatlar orasida ham chegarani aniqlash masalasida farqlar mavjud.
Masalan, Kanada Shimoli-g‘arbiy o‘tish yo‘lining ayrim qismlarini o‘zining hududiy suvlari deb hisoblaydi.
Biroq AQSh va boshqa ko‘plab davlatlar bu hududni xalqaro bo‘g‘oz sifatida ko‘radi, bu esa xorijiy kemalarga erkin harakatlanish imkonini beradi.
Shuningdek, Rossiya o‘zining shimoliy qirg‘oqlari bo‘ylab joylashgan Shimoli-sharqiy o‘tish yo‘lining ayrim qismlarini ichki suvlar deb da’vo qilmoqda.
Rossiya ilgari erkin harakatlanishga ruxsat berilgan hududlarda ham kemalar harakati huquqini cheklash uchun choralar ko‘rmoqda.
Arktika hududidagi hududiy nizolar va mavjud savdo yo‘llaridagi cheklovlar tufayli Arktika okeanining markazi orqali o‘tuvchi yo‘l kelajakda yanada muhim ahamiyatga ega bo‘lib bormoqda.
Bu yo‘l xalqaro suvlar hududida joylashgan bo‘lib, unga hech bir davlat to‘liq egalik qila olmaydi. Qutb muzlari erishi natijasida bu yo‘l ochiq va kemalar uchun qulay bo‘lib qolmoqda.
Buni ham ko'ring Rossiya Arktika gaziga xaridor topa olmayaptiArktika ahamiyatining ortib borishi ushbu hududga ega bo‘lmagan boshqa davlatlarning ham diqqatini tortmoqda.
Bu davlatlarning bir nechtasi Arktika kengashiga kuzatuvchi sifatida qabul qilingan. Ular qatoriga Germaniya, Buyuk Britaniya, Yaponiya va Janubiy Koreya kiradi.
Xitoy ham kuzatuvchi maqomiga ega bo‘lib, o‘zini bir tomonlama ravishda “Arktikaga yaqin davlat” deb e’lon qilgan va mintaqadagi ishtirokini kengaytirib, Rossiya bilan hamkorlik orqali tadqiqot va tijorat faoliyatini rivojlantirmoqda.
Shuningdek, Norvegiya, Islandiya va Grenlandiyada infratuzilma loyihalariga sarmoya kiritmoqda.
Xitoyning Arktikadagi faolligining ortishi va Rossiyaning tajovuzkor siyosati AQShni ushbu mintaqada o‘z ta’sirini kuchaytirishga undamoqda.
AQSh Prezidenti Donald Tramp aynan shu sababli Grenlandiyani qo‘shib olish yoki sotib olish g‘oyasini ilgari surgan edi. Bu hudud NATO a’zosi bo‘lgan Daniyaga tegishli bo‘lsa-da, Grenlandiyada AQShning harbiy bazasi mavjud.
Natijada Grenlandiyaning harbiylashuvi kuchayishi va hatto Daniya nazorati ostida qolgan taqdirda ham, bu hududda AQSh va NATOning harbiy infratuzilmasi kengayishi mumkin.
Arktika mintaqasida nazoratni ta’minlashda sun’iy yo‘ldoshlar muhim rol o‘ynashi kutilmoqda, chunki bu hududda aloqa infratuzilmasi sust rivojlangan va masofaviy kuzatuv hamda monitoring juda muhim ahamiyatga ega.
Ilgari hech qanday ahamiyatga ega bo‘lmagan, muz bilan qoplangan chekka hudud sifatida qaralgan Arktika bugungi kunda Yer yuzidagi eng ko‘p bahsli hududlardan biriga aylanmoqda.
Sayyora isigani sari Arktikadagi raqobat yanada kuchayadi.